Met de inzet van twee (oud-)werknemers en meerdere stagiairs heeft Collectie Overijssel nu zo’n zesduizend prentbriefkaarten online gepubliceerd. Wat is er zo belangrijk aan die prentbrieven, welk verhaal vertellen ze en wat kunnen we ervan leren?
Laten we beginnen met de kern. Wat is een prentbriefkaart? Hierover ging ik in gesprek met twee collega’s. “Je verstuurde een ansichtkaartje aan iemand en dat werd dan vaak versierd met een mooi plaatje of met bijvoorbeeld een tekening” zegt Roland de Jong, beheerder van het AV-materiaal in onze collectie. Jos Mooijweer, historisch onderzoeker bij Collectie Overijssel, maakt weleens gebruik van prentbriefkaarten bij historisch onderzoek; “Maar meestal als illustratiemateriaal”.
Meer dan gewoon een kaartje
Een prentbriefkaart is veel meer dan een kaartje met een leuke foto erop. Het geeft echt een beeld van hoe iets was in die tijd. Ze kunnen ook een functie hebben ter controle. Jos vertelt: “Als je onderzoek doet naar hoe iets in het verleden er uitzag, dan kan je dat veranderende beeld in de loop van de tijd volgen aan de hand van zo’n ansichtkaart”. Roland: “Soms zijn het foto’s die wij op een andere manier echt niet in de collectie hebben. Het zijn geen amateurkiekjes. Uitgeverijen huurden goede fotografen in. Ze geven een breder beeld van de omgeving, omdat er vaak historische gebouwen, omgevingen of straatbeelden op die prentbriefkaarten staan. Dat is een goede aanvulling op al het materiaal dat wij al hebben en het is kwalitatief dus ook erg goede fotografie”.
In het kader van historisch onderzoek zegt Jos: “Ik vind dat prentbriefkaarten wel ondergewaardeerd worden. Het wordt gezien als een vakantiekiekje, maar men ziet niet de documentaire waarde van deze ansichten”.
"Het is kwalitatief dus ook erg goede fotografie"
Een luikje naar het verleden
Door die goede kwaliteit en plaatjes uit het dagelijks leven, geven prentbrieven ook een goed beeld van de ontwikkelingen door de tijd heen. Roland vertelt daarover: “Je kan echt heel veel destilleren uit zo’n collectie. Hoe is het straatbeeld veranderd? Hoe is de kleding veranderd? Je ziet hoe het verkeer zich ontwikkeld heeft. Er is een foto van de Diezerstraat met tramrails, dus Zwolle heeft ooit een tram gehad. Wist jij dat?” Nee, dat wist ik niet en ik woon mijn hele leven al in Zwolle.
De achterkant van een prentbrief
De informatie op de achterkant van die prentbrieven is ook niet onbelangrijk. “Door een poststempel kunnen wij zien uit welk jaar de brief komt”, zegt Roland. Dat is belangrijk want prentbrieven mogen tot voor een bepaald jaartal vrij worden gepubliceerd. Daar moet je alleen wel mee uitkijken. Jos: “Foto’s die gebruikt zijn voor ansichten zijn soms héél lange tijd gebruikt. Een kaart uit de jaren ’30 kan soms een beeld laten zien van de jaren ‘10”. In een historische publicatie is zo’n stempel dus niet altijd even betrouwbaar.
Meestal staat er ook een tekstje op de achterkant, dat kan iets zeggen over iemands familiegeschiedenis, maar het kan ook een verhaaltje zijn over hoe iemand die plek heeft beleefd. Mensen stuurden ook weleens een kaartje van hun hotel en tekenden dan een kruisje over het raam waar zij sliepen. En in de Tweede Wereldoorlog zijn er bijvoorbeeld ook kaarten verstuurd door Duitsers naar hun familie thuis.
"Mensen (...) tekenden een kruisje over het raam waar zij sliepen"
Straten werden gefotografeerd
Jos vertelt dat tot aan rond 1970 nieuwe straten werden gefotografeerd en op een ansicht werden gezet. Mensen waren trots op hun nieuwbouw en wilden dat ook graag laten zien. De kans dat jouw straat in de prentbriefkaarten collectie zit is dus vrij groot, als je een huis hebt van voor 1970 tenminste. Als Jos die kaarten nu ziet denkt hij “In hemelsnaam, wie stuur je zo’n kaart? Dat is ook een groot verschil met nu. Tegenwoordig, elke nieuwe straat of wijk, nou je mag blij zijn als er een ansichtkaart van is. Maar ik ben blij dat ze toen zijn gemaakt.”
Jos verzamelt zelf ook prentbriefkaarten, “Dat doe ik al heel lang”. Hij is ze al gaan verzamelen voordat hij er met zijn werk veel mee bezig was. Puur uit liefhebberij. Pas later zag hij de documentaire waarde er van in. Zo langzamerhand heeft Jos het hele Land van Vollenhove verzameld.
Gelakte letters
Roland heeft zich ook weleens afgevraagd hoe ze vroeger dan tekst op het kaartje kregen. In een collectie prentbriefkaarten, die Collectie Overijssel onlangs heeft aangeschaft, was te zien dat op de fotonegatieven met lak rode letters op het negatief werden gelakt. Als je dan dus een positieve afdruk maakt (gewoon een foto zoals de meeste mensen hem kennen) werden die letters wit en heb je dus elke keer als het negatief wordt ontwikkelt dezelfde tekst.
Die tekst was vroeger nog belangrijker dan nu. Als je dan ergens naartoe ging wist iemand zonder voorkennis helemaal niets over die plek. Een korte omschrijving zorgde voor wat context. Tegenwoordig kan je online van alles opzoeken, zo weet je al gauw waar iemand naartoe gaat en kan diegene zelf een foto sturen met zijn mobiel.
En dan nu; de prentbriefkaarten
Om te kijken of de bevindingen van dit artikel kloppen, zullen we naar een vaste plek gaan. De tijdmachine staat op de Grote Markt in Zwolle. Wil je andere prentbriefkaarten zien? Dan kan je in de beeldbank filteren op prentbriefkaarten.
We beginnen bij deze prentbriefkaart die de brand in de Peperbus van 1815 laat zien. Let vooral ook op de Grote of St. Michaëlskerk en de gracht, die loopt waar nu de Melkmarkt is. Goed, het is een tekening, maar deze prentbrief werd uitgegeven tussen (naar schatting) 1900 en 1910.
Hier zijn we op de Grote Markt in 1890. Let vooral op de kledij van de mensen!
Het is 1899 en “gezellig druk” op de markt. Een prachtig tijdsbeeld.
In 1903 stuurt kleinzoon P. deze ansichtkaart naar zijn oma. Goed om te weten, op 10 augustus 1903 was het mooi weer! Let vooral ook op de tramrails waar de man rechts overheen fietst. En je hond los laten lopen, dat kon toen nog.
In 1910 was het nog steeds tijd voor markt op -hoe kan het ook anders- de Grote Markt. Je ziet de paardentram en de kledij. Het is een andere tijd dan in 1899. Iets georganiseerder. De McDonalds is nog lang niet onderdeel van het straatbeeld.
Een foto van een iets rustigere Grote Markt in 1925. Van de andere kant, gezien vanaf de Melkmarkt. Zo krijg je door middel van de prentbriefkaarten dus echt een 360 graden beeld. Opvallend is hier ook de reclame. Het doorgaande verkeer liep in die tijd over deze plek.
In 1929 werd een rotonde aangelegd op de Grote Markt zodat er auto’s konden gaan rijden. Een steeds gangbaarder vervoersmiddel destijds.
En als laatste een prentbrief uit 1940, met nog steeds de rotonde. Bijzonder om te zien is hoe de Melkmarkt en de Voorstraat beide een autoweg zijn.
– Douwe Borger, stagiair PR & Communicatie
