We zien hier voor ons een oude kaart van Overijssel. Het is niet de oudst bekende kaart van de provincie maar waarschijnlijk wel de oudste die in onze depots wordt bewaard waarop Overijssel staat afgebeeld. Rijnbrink (voormalige Overijsselse Bibliotheek Dienst te Nijverdal) schonk de kaart met een aantal andere kaarten aan Historisch Centrum Overijssel. De kaart is te vinden in toegang 1723 onder inventarisnummer 1, en vertelt ons een bijzonder verhaal.
Allereerst is de kaart opgesteld in het Duits en dat is niet zo gek, want de kaart is vervaardigd in Bazel. In potlood staat onderaan dat het stuk is uitgegeven door Henricus Petri (1508-1579) en vervaardigd door Sebastian Münster (1488-1552). Sebastiaan was een beroemde geleerde en kartograaf uit die tijd. In 1544 maakte hij de eerste Duitstalige beschrijving van de wereld van toen. Het werk getiteld Cosmographia, was ongekend populair en werd lang na zijn dood nog uitgegeven. De laatste keer in 1628. Sebastiaan stierf aan de pest. Petri zat met zijn zoon Sebastian Henric (1546-1627) in het uitgeversvak, in Bazel. Het kan zijn dat deze kaart in een editie gebonden zat die door zoon Petri werd uitgegeven. Vermoedelijk kwam Münster in contact met Petri toen hij daar een functie kreeg aan de Universiteit. Vermoedelijk is deze kaart een pagina uit een van de edities uit Cosmographia. Welke uitgave precies weten we niet, maar de kaart is in ieder geval na 1544 en voor 1628 gemaakt.
Het gebied dat erop afgebeeld staat is Noordoost-Nederland en een smalle strook van Duitsland langs de Rijksgrens. Steden en dorpen zijn met een beeldsymbool afgebeeld. De plaatsnamen lijken fonetisch vanuit het Duits te zijn weergegeven (Uber-Yssel). Boven sommige namen zien we een horizontaal streepje, dat een afkorting aanduidt (Leuwardñ is Leeuwarden). Administratieve grenzen zijn met een gestippelde lijn weergegeven. De kaart is eenvoudig en gedetailleerd. Er komen verschillende lettertypen op voor. Het is niet duidelijk of die iets zeggen over inwonertal van een plaats. Alleen de rivier de Vecht is aangegeven. Onderaan het kader staat een tekst in het Duits.
Houtsnede
Wat we hier zien is een houtsnede, een druktechniek die in Europa rond 1400 tot ontwikkeling is gekomen. Op de langszijde dus op de lange vlakke zijde (met de nerf mee) van een stuk hout werden lijnen getekend die de afbeelding moesten gaan vormen. Vervolgens werd alles naast de lijnen weggesneden met een scherp gutsje. Hierdoor kwamen de lijnen hoger te liggen (reliëf). Het blok werd ingeïnkt en op papier afgedrukt. Een houtgravure is dezelfde techniek, maar dan werd de afbeelding ingekrast op de kopse kant van een harde houtsoort. Hierdoor konden de afbeeldingen heel gedetailleerd ingekrast worden. Want, hoe fijn de gutsjes ook waren, heel gedetailleerd waren de houtsneden niet. Ondanks het moeilijke procedé kunnen houtsneden wat ‘primitief’ overkomen. Een houtgravure is een heel andere techniek dan een kopergravure. De eerste is een hoogdruk, de tweede een diepdruk. Bij een diepdruk worden delen weggekrast (lijnen, vlakken) om ze juist te kunnen afbeelden. Door de plaat in te smeren met inkt die in de ingegraveerde lijnen blijft zitten en zo op het papier gezet kan worden.
Het is in een oogopslag niet duidelijk hoe de letters in de kaart tot stand zijn gekomen. Soms werden de loden letters (gegoten in spiegelbeeld in een matrijs) in het houtblok gezet en vervolgens, met afbeelding en al, afgedrukt. Vaak zijn er dan sporen van de zetletter te zien. Die zijn op deze kaart niet te vinden.
– Ester Smit, cluster Collectie
