Wie is de maker?

Voor ons ligt een oude kaart, dat is in een oogopslag te zien. Rechtsboven staat in een cartouche ‘Transisalania Provincia vulgo Overij-Yssel’. Eronder staat in cursief: ‘Auct. N. Ten Have. Sch. Zwol. Conrect. Vermeerdert en Verbeetert door J. de Lat 1743. Onder de cartouche een klein ingevoegd kaartje waarboven staat ‘Dit ingevoegde kaartje dient op de postwegen te vervolgen uyt Over-yssel na Groningen en Leeuwarden’. Een extra kaartje dus, voor de kaartlezer om te kunnen zien waar de postwegen lagen van Overijssel naar het noorden. In een kadertje rechts staat een verklaring van de tekens en links staan de havezaten van Vollenhove genoemd. Helemaal onder het kader in de linkerhoek staat in pen een opmerking over ontvangen geldbedrag van dhr. van Plettenberg uit 1800.

Oude kaart

De kaart zal wellicht gebruikt zijn om de ligging van bepaalde gebieden aan te geven. Het is een gedrukt exemplaar dus in die zin zijn er meerdere van. Bovendien is de kaart in 1743 vervaardigd, waardoor de kaart, vanwege de ouderdom bijzonder is. Tegenwoordig ligt de kaart in het depot van Collectie Overijssel en is te vinden in toegang 1678, onder nummer (1556)-KD001127. In met midden zijn witte vlekken zichtbaar. De kaart is bij een restauratie verstevigd met een ondergrond (dragerdeel), die we door de gaten heen zien. Verstevigd en wel, kan de kaart weer een tijdje mee. Bovendien is hij gedigitaliseerd, dus iedereen kan het bestand van de website afplukken. Als mensen vragen om de kaart van ten Have, wordt onder meer vaak deze kaart bedoeld.

Nicolaas ten Have leefde ongeveer van 1604 tot 1650. Gezien jaartal 1743 klopt dat dus niet. Hoe is het in zijn werk gegaan? Nicolaas kreeg vanwege een grensgeschil rond 1639 de opdracht van Ridderschap en Steden in Overijssel (soort voorloper van de Provincie Overijssel) om een ‘perfecte lantcaerte’ te maken. De Perfecte Lantcaerte werd in 1648 gedrukt. Het was voor die tijd een heel mooie kaart, van goede kwaliteit en erg gedetailleerd. De wandkaart had het formaat van 101 x 140 centimeter. In Nederland zijn van de eerste druk geen exemplaren bekend, maar in de Staatsbibliotheek te Berlijn bijvoorbeeld, hebben ze er wel een, gebonden in een atlas die bekendstaat als de Mauritiusatlas.

Koperplaten

In de zeventiende eeuw werden kaarten om ze te drukken ingegraveerd op koperplaten. Ingewreven met inkt werd de plaat vervolgens onder de pers gelegd en afgedrukt op papier. De geschiedenis van de koperplaten is een studie apart. Feit is wel dat de koperplaten wisselden van eigenaar, werden overgenomen, doorverkocht of vererfd. Vlak voor zijn dood vervaardigde Ten Have een kleine uitgave van zijn Perfecte Lantcaerte. Hij verkleinde als het ware de afbeelding op een andere koperplaat. Een Amsterdamse kaartmaker (Johan Blaeu) drukte deze koperplaten vanaf 1662 af in verschillende atlasedities. Een andere kaartdrukker (Claes Jansz. Visscher) maakte al eerder, in 1652 een eigen verkleining voor een atlas aan de hand van Ten Have’s kaart.

Op een gegeven moment kreeg Jan de Lat (1683/1690[?]-1756) de koperplaten in handen. Hij had zijn bedoening in Deventer. Hij gaf naast vele zakatlassen en stedewijzers, ook kaarten van Overijssel uit. Hij gebruikte hiervoor de koperplaten van Nicolaas ten Have en vermeldde netjes dat hij de maker was (‘Auct.’). Jan de Lat deed aan bronvermelding; hij was de drukker van de kaart, maar niet de maker. Dat was Nicolaas.

Meer lezen over het leven van Nicolaas ten Have of over zijn perfecte lantcaerte?

Bekijk dan de informatie op WieiswieinOverijssel en Hogenstijn, C. M. Een perfecte Lantcaerte van Overijssel. De kaarten van Overijssel door Nicolaas ten Have in het licht van hun tijd (Overijsselacademie, 2012)