Wat voor soort gevangenissen waren er in Overijssel?
Voor een uitgebreid historisch overzicht, zie de inleiding van archief 0127. In de 18de eeuw was er één gevangenis in Overijssel: het provinciaal tuchthuis in Zwolle. Andere plaatsen hadden vaak wel een plek waar verdachten kort konden verblijven. In de 19de eeuw is het gevangenissysteem een paar keer flink veranderd. Hieruit ontstond de indeling van gevangenen in verschillende inrichtingen.
Huis van Bewaring
Hier zaten verdachten vast voordat ze voor de rechter kwamen. Ook zaten er personen die een lichte straf hadden en na enkele dagen weer vrijkwamen. Kantongerechten zijn lokale rechtbanken die over kleinere zaken mochten beslissen. In plaatsen waar een kantongerecht stond, was ook vaak een Huis van Bewaring gevestigd. Dit is waarom deze huizen soms kantonnale gevangenissen werden genoemd. Deze Huizen van Bewaring zijn eind 19de eeuw overal gesloten, behalve in Almelo en Zwolle.
Strafgevangenis
Hier zaten personen die door de rechter waren veroordeeld tot een (langere) gevangenisstraf. Almelo en Zwolle hadden als enige een strafgevangenis. Dat komt omdat hier ook de arrondissementsrechtbanken stonden. Deze rechtbanken besloten over zaken van grotere orde. Let op: Almelo had tussen 1930 en 1955 tijdelijk geen strafgevangenis.
Andere inrichtingen
Daarnaast kwamen er in de 19e tot begin 20ste eeuw ook andere inrichtingen voor:
- Provoosthuis: hier zaten militaire gevangenen.
- Passantenhuizen: hier zaten gevangenen die op doortocht waren naar andere plekken.
- Huizen van Arrest: hier zaten personen in voorlopige hechtenis.
- Huizen van Justitie: hier zaten personen die in hoger beroep gingen.
- Rijkswerkinrichtingen: hier werden gevangenen door het Rijk tewerkgesteld.
- Rijksasyls voor psychopaten: voorloper van de tbs-kliniek.
Hoe vind ik een gevangene?
Veel plekken in Overijssel hadden een eigen Huis van Bewaring. Hier zaten gevangenen die nog wachtten op hun rechtszaak of die een korte straf hadden gekregen. In Almelo en Zwolle stond naast het Huis van Bewaring ook een Strafgevangenis. Hier zaten mensen vast die waren veroordeeld tot een (langere) gevangenisstraf.
Namen en gegevens van de gevangenen werden geregistreerd in bevolkingsregisters van gevangenen. Zo kun je deze bevolkingsregisters vinden:
- In de inventaris van toegang 0127 klik je op de plaats waar de persoon vast zat.
- Vervolgens klik je op de rubriek ‘Archief van de cipier’. Hierin zitten – indien bewaard gebleven – de ‘Bevolkings – en signalementsregisters’ van de gevangenen.
Zat de persoon in een gevangenis in Almelo of Zwolle? Omdat in deze plaatsen meerdere soorten gevangenissen waren, zijn er meerdere bevolkingsregisters. Zoek de rubriek ‘Ingangen op alle afdelingen’ op.
Voor Zwolle is dit rubriek 11.3.2.6.1.
Voor Almelo is dit rubriek 1.3.2.1.
Vraag het inventarisnummer dat gaat over de periode waar je naar op zoek bent, aan voor inzage op de studiezaal. Is het stuk ouder dan 110 jaar? Dan kun je het door ons laten scannen. In dit inventarisnummer zoek je alfabetisch op achternaam naar de persoon waar je naar op zoek bent. Achter de naam staat een verwijzing naar de categorie en het volgnummer van de gevangene. Met deze gegevens kun je het juiste bevolkingsregister vinden onder de kopjes ‘Bevolkingsregisters aparte afdelingen’.
Menno van Coehoornsingel 19: Huis van bewaring, uit het zuidoosten (vervaardiger: J.P. de Koning).
Verder zoeken
Naast toegang 0127 zijn er twee aparte archieven van de Huizen van Bewaring in Zwolle en Almelo. Deze archieven bevatten vooral bestuurlijke administratie. Maar in sommige inventarisnummers komen ook namen van gevangenen voor. Neem deze archieven dus mee in je onderzoek.
0127.1 Huis van Bewaring te Almelo, 1902-1987
0127.2 Huis van Bewaring te Zwolle, 1935-1950
Zoek je informatie over een vonnis of rechtszaak? Kijk dan in de zoekwijzer Rechtbanken Overijssel 1811-1989
Archieven van andere inrichtingen in Overijssel:
- Kolonie Ommerschans. Het archief van deze rijkswerkinrichting bevindt zich bij het Drents Archief.
- ‘Rijksasyl voor psychopaten’, later tbr-inrichting Veldzicht te Avereest. Collectie Overijssel beheert het archief van 1933 t/m 1945. Dit archief is beperkt openbaar. Neem voor meer informatie contact met ons op.
- Kamp Erika. Tijdens de oorlog was dit een strafkamp. Het archief ligt grotendeels bij het NIOD.
- Kampen voor politiek delinquenten. Deze werden na de bevrijding opgericht in Beugelen te Staphorst, het Acaciaplein te Almelo en de Eeze te Steenwijk. Alleen van het kamp te Beugelen is archief getraceerd (1947-1950).
