Veel oude stukken over rechtspraak zijn terug te vinden in zogenaamde oud-rechterlijke archieven (ook wel: ORA). De documenten geven een beeld van de samenleving tot 1811. Hierin is namelijk de toepassing van wetten en regels van vroeger terug te vinden. Je leest er hoe conflicten opgelost werden en je vindt er overeenkomsten waarvoor wij nu naar de notaris gaan. Met deze gegevens kom je dus meer te weten over de mensen in je stamboom of de samenleving in het algemeen.
In deze zoekwijzer vertellen we eerst welke documenten je kunt vinden in oud-rechterlijke archieven. Ten tweede geven we aan waar je de oud-rechterlijke archieven kunt vinden. Tot slot geven we enkele tips om meer te lezen over oud-rechterlijk archief.
Wat vind ik in deze bron?
Zaken in oud-rechterlijke archieven zijn vaak ingedeeld in de volgende categorieën:
Criminele zaken
Zaken over mensen betrokken zijn geweest bij een misdrijf, zoals moord, doodslag, diefstal, verkrachting, vergiftiging en brandstichting. Deze misdrijven konden bestraft worden met een lijfstraf. In het ergste geval werd de doodstraf opgelegd.
Criminele zaken mochten alleen door lokale colleges met ‘hoge jurisdictie’ worden behandeld: de drostengerichten, de hoogschout van Hasselt, de ambtman van Colmschate, de heer van Almelo en de stadgerichten van Deventer, Kampen en Zwolle.
Civiele/contentieuze rechtspraak (bij een geschil)
Onder het kopje civiele en/of contentieuze zaken vinden we zaken waarbij als straf ten hoogste een geldboete kon worden opgelegd. Het gaat meestal om zaken waarbij mensen een conflict of meningsverschil hebben gehad met anderen, bijvoorbeeld met hun buren.
Voluntaire of vrijwillige rechtspraak (civiele rechtspraak zónder geschil)
Tot 1811 waren er in Overijssel bijna geen notarissen. Documenten waarvoor wij nu naar de notaris moeten, werden tot 1811 vrijwillig vastgelegd bij de plaatselijke rechtbank. Denk hierbij aan:
- Transporten (overdrachtsaktes)
- Testamenten
- Boedelscheidingen
- Hypotheken
- Openbare en executoriale verkopingen
- Voogdijzaken
Civiele zaken, dus zowel de contentieuze als de voluntaire zaken, werden behandeld door gerechten die de ‘lage jurisdictie’ bezaten: de schout- en richterambten en de kleine stadgerichten.
Waar vind ik dit bij Collectie Overijssel?
Bij Collectie Overijssel vind je alle bewaard gebleven oud-rechterlijke archieven van de provincie Overijssel. Ze zijn niet altijd eenvoudig te vinden. Er werden verschillende termen gebruikt om de plaatselijke gerechten aan te duiden. In de plaatsen met stadsrecht ging men naar het stadgericht, op het platteland naar de drost of de schout of (in Twente) richter. Ook moet je weten welke instelling of rechter mocht beslissen in welke soort zaak. Behalve de gerechten met lage en hoge jurisdictie waren er in Overijssel ook nog een aantal bijzondere rechtbanken voor bepaalde groeperingen.
Archievenoverzicht
Drost, hoogschout en ambtman
Schout- en richterambten
0040 Richterambt Almelo
0041.2.1 en 0041.2.2 Schoutambt Holten, en processtukken
0042 Schoutambt Blokzijl
0044.1 en 0044.2 Schoutambt Dalfsen, en processtukken
0043.1 en 0043.2 Richterambt Borne, en processtukken
0044.1 Schoutambt Dalfsen
0046.1 en 0046.2 Richterambt Delden, en processtukken
0047.1 Landgericht Diepenheim
0051.1 Schoutambt Genemuiden, Asschet en Waterstein
0052 Schoutambt Giethoorn
0055.1 Schoutambt Gramsbergen
0055.2.1 en 0055.2.2 Schoutambt Hardenberg, Schoutambt Hardenberg, rechterlijk archief, en processtukken
0056 Richterambt Haaksbergen
0059 Schoutambt Heino
0060.1 en 0060.2 Schoutambt Hellendoorn, en processtukken
0061.2 Schoutambt Kamperveen (ondergebracht bij Stadsarchief Kampen)
0062.1 en 0062.2 Richterambt Kedingen
0063.1 Schoutambt Kuinre en Blankenham
0064.1 en 0064.2 Schoutambt Oldemarkt, Paaslo en IJsselham, en processtukken
0066.1 en 0066.2 Richterambt Oldenzaal, en processtukken
0067 Schoutambt Olst
0069.1 en 0069.2 Schoutambt Ommen en Den Ham, en processtukken
0071.1 en 0071.2 Richterambt Ootmarsum, en processtukken
0072.1 en 0072.2 Schoutambt Raalte, en processtukken
0074 Schoutambten Staphorst en Rouveen
0076 Schoutambten Steenwijk, Steenwijkerwold en Scheerwolde
0078 Schoutambt Vollenhove en Blokzijl
0079 Schoutambt Vriezenveen
0080 Schoutambt Wanneperveen, Dinxterveen en Zwartsluis
0082.1 en 0082.2 Schoutambt Wijhe, en processtukken
0083 Schoutambt IJsselham
0086.1 Schoutambt Zwartsluis
0857 Schoutambt Colmschate (rechterlijk archief)
Steden en heerlijkheden
De drie grote steden
0700 Rechterlijk archief Zwolle
0722 Rechterlijk archief Deventer
Kampen: zie Stadsarchief Kampen
De kleine(re) steden en heerlijkheden
0038 Heerlijkheid Almelo en Vriezenveen, Hooggericht
0039 Stadgericht Almelo
0214 Huis Almelo
0045.1 Stadgericht Delden
0050 Stadgericht Genemuiden
0054.1 en 0054.2 Stadgericht Goor, en processtukken
0057.1 Stadgericht Hardenberg
0058.1 en 0058.2 Stadgericht Hasselt, en processtukken
0065.1 en 0065.2 Stadgericht Oldenzaal, en processtukken
0068.1 en 0068.2 Stadgericht Ommen, en processtukken
0070.1 en 0070.2 Stadgericht Ootmarsum, en processtukken
0073.1 en 0073.2 Stadgericht Rijssen, en processtukken
0075 Stadgericht Steenwijk
0077 Stadgericht Vollenhove
Enschede: zie Erfgoed Enschede
De landsklaring en zijn opvolgers
De Landsklaring (en opvolgers) was de hoogste beroepsinstantie in Overijssel. Beroep op de Landsklaring was mogelijk van de vonnissen van alle gerichten van de drosten, schouten en richters. Maar je vindt er voornamelijk civiele zaken.
0029 Hoge Bank en Klaring van Overijssel (tot 1799)
0030 Gerechtshof in het Departement van den Ouden IJssel (1799-1802)
0031.1 Departementaal Hof van Justitie in Overijssel (1802-1811)
Rechtspraak van Gedeputeerde Staten
Gedeputeerde Staten spraken recht in publiek- en privaatrechtelijke geschillen en in belastinggeschillen.
In de inventaris van toegang 0003.1 vind je per opvolgende regering steeds een kopje dat ‘(Vormen van) Rechtspraak’ heet. In toegang 0003.1.4 zijn de ‘Processtukken van processen gevoerd voor Ridderschap en Steden of hun gedeputeerden’ te vinden.
Rechtspraak voor riddermatigen
Overijsselse riddermatigen hadden een bevoorrechte positie bij juridische geschillen. Zij konden doorgaans namelijk alleen voor het Bisschoppelijk Gerecht of zijn opvolger de Hoge Bank gedaagd worden. Rechtszaken betreffende riddermatigen vind je dus in toegang 0029, onder het kopje ‘Hoge Bank‘.
Rechtspraak voor leen- en achterleenmannen
Het leenrecht regelde de afspraken tussen de leenheer en leenman, of tussen achterleenheer en achterleenman. Onenigheid hierover werd behandeld door de leenkamer. Deze stukken zijn dus niet te vinden in oud-rechterlijke archieven, maar in leenkamerarchieven.
Om erachter te komen in welk leenkamerarchief je iets vindt over de leenman waar jij naar op zoek bent, zoek je naar de leenheer van een goed in een ‘leenrepertorium’.
Voor het archief van de Leenkamer van Overijssel raadpleeg je toegang 0009.
Rechtspraak voor hofhorigen
Hofhorigen waren boeren die feitelijk als ‘goederen’ hoorden bij de boerderij waarop ze werkten. Deze boerderij en het land waren het bezit van iemand anders, bijvoorbeeld een edelman of bisschop. Horige boeren moesten een gedeelte van de oogst afstaan, diensten verrichten en goederen afstaan bij een sterfgeval, vererving en huwelijk.
Geschillen kwamen dan ook niet voor een ‘gewoon’ gericht, maar voor het hofgericht. Dit gericht bestond uit een hofmeier en enkele hofhorigen.
De archieven van deze hofgerichten zijn maar deels bewaard gebleven. Ze zijn te vinden in toegang 0087 ‘Collectie Hofarchivalia’.
Rechtspraak voor markegenoten
Marken ontstonden in de loop van de twaalfde en dertiende eeuw. Markegenootschappen beheerden gemeenschappelijke, nog niet in cultuur gebrachte terreinen binnen hun grondgebied. Denk hierbij aan heiden, weidegronden, venen en bossen. De marken hielden loop van de 19de eeuw op te bestaan.
De markerichter kon markegenoten die de markeregels overtraden straffen door hen te korten op hun rechten op het heiden en weiden of door hen een geldboete te laten betalen. Deze (proces)stukken zijn per marke te vinden toegang 0157.
Goed om te weten
- Oud-rechterlijke archieven zijn nog niet op naam doorzoekbaar. Je moet dus zelf alle stukken doornemen. Af en toe is er een eigentijdse index, voor- of achterin een archiefstuk. Dit staat dan aangegeven in de beschrijving van het inventarisnummer.
- Oud-rechterlijke archieven zijn rijkseigendom en daarom voor het overgrote deel bij ons te raadplegen. Enkele archieven van stedelijke en lokale gerechten zijn in te zien bij een plaatselijke archiefdienst. In dat geval is dat aangegeven in deze zoekwijzer. Lang niet alle oud-rechterlijke archieven zijn bewaard gebleven.
- De stukken in deze archieven zijn oud. Het handschrift kan daarom moeilijk leesbaar zien. Zie hiervoor onze zoekwijzer oud-schrift.
Meer lezen?
Het kan lastig zijn om je weg te vinden in de oud-rechterlijke archieven. De juridische termen zijn soms anders en processtukken zien er anders uit dan in de 19de en 20ste eeuw. Ook het procesverloop was heel anders dan tegenwoordig.
Wil je meer weten over de rechtspraak in Overijssel tot 1811? Lees dan bijvoorbeeld:
- Hoofdstuk 8 in Overijsselaars gezocht van Jan ten Hove, gratis te downloaden.
- Landrecht van Overijssel – Canon van Nederland
- Compendium van het Overijssels recht vóór 1811 van E.D. Eijken, in te zien op onze studiezaal.
